Dagelijks delen we talloze gegevens en vertrouwen we erop dat personen, bedrijven en organisaties hier zorgvuldig mee omgaan. Maar wat gebeurt er als dit vertrouwen wordt geschaad? Wat zijn de gevolgen van het onrechtmatig verwerken van persoonsgegevens voor een betrokkene?
Privacy Harms
In 2021 publiceerden wetenschappers Daniel Solove en Danielle Citron een artikel waarin ze zeven mogelijke vormen van leed als gevolg van onrechtmatige gegevensverwerking uiteenzetten[1]. In deze blog bespreek ik welke vormen zij definiëren en hoe je deze kunt herkennen. Naar mijn mening is het voorkomen van dit leed de essentie van het beschermen van betrokkenen tijdens het verwerken van persoonsgegevens. De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) bestaat immers in de eerste plaats om de rechten en vrijheden van individuen te beschermen, met in het bijzonder het recht op bescherming van persoonsgegevens.
1. Fysiek
De eerste vorm is ook direct de meest concrete vorm van schade, namelijk fysiek leed. Dit wordt gezien als leed dat resulteert in lichamelijk letsel of de dood. Een voorbeeld hiervan is de casus van de Amerikaanse Rebecca Schaeffer. Zij werd vermoord door haar stalker nadat een privédetective namens de stalker haar adresgegevens opvroeg bij het California Department of Motor Vehicles.
2. Economisch
Economisch leed gaat over financiële verliezen of een verlies in waarde van iets. Deze vorm van leed blijkt volgens Solove en Citron toch moeilijk te definiëren. Een voorbeeld waaruit dit blijkt is identiteitsfraude, waarbij slachtoffers te maken krijgen met frauduleuze transacties. Vaak zullen slachtoffers dan stellen dat de tijd, stress en moeite om toekomstig leed te voorkomen gecompenseerd zou moeten worden. In de praktijk blijkt deze vorm van leed door (Amerikaanse) rechtbanken niet erkend te worden.
Volgens Solove en Citron kun je economisch verlies ook wel zien als verlies van mogelijkheden en niet als directe financiële schade. Persoonlijk denk ik dat verlies aan werkmogelijkheden als gevolg van slechte informatiekwaliteit een juist voorbeeld is van economisch leed.
3. Reputatie
Zoals de naam al zegt, gaat het hier om schade aan iemands reputatie en aanzien in een gemeenschap. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot het verlies van (werk of sociale)gelegenheid of sociale afwijzing. Deze vorm van leed is vaak een gevolg van smaad of laster – het verspreiden van (onjuiste) informatie waarbij je opzettelijk iemands goede naam en eer aantast.
4. Psychologisch
De schrijvers onderscheiden twee vormen van psychologisch leed; emotioneel leed en verstoring. Emotioneel leed kan een variatie aan emoties betreffen, zoals ergernis, frustratie, angst, verlegenheid en anxiety. De impact die emotioneel leed heeft hangt af van de situatie en de emotie. Zo wordt angst gezien als een van de meest impactvolle emoties op het mensenleven.
Verstoring ziet op indringers die de rust verstoren, activiteiten onderbreken, tijd verspillen of op een andere manier overlast veroorzaken. Ongevraagde telemarketing – telefoontjes en berichten – zijn een goed voorbeeld hiervan. Vooral als de ontvanger stappen heeft ondernomen om geen spam te ontvangen, kan verstoring als concreet worden beschouwd.
5. Autonomie
Leed aan de autonomie houdt in dat keuzes van mensen worden beperkt, ondermijnd, geremd of onterecht beïnvloed. Deze vorm van leed kent zes gedaanten:
- Dwang
Het beperken of uitoefenen van ongepaste druk op iemands vrijheid om te handelen of kiezen.
- Manipulatie
Het invloed uitoefenen op het gedrag of de besluitvorming van een persoon. Dit is een van de meest voorkomende vorm van schade aan de autonomie in de context van privacy en de consument. Hierin kun je aanvaardbare (overtuigen en stimuleren) en onaanvaardbare invloed (manipulatie) onderscheiden.
Manipulatie is moeilijker te herkennen dan dwang, omdat een gedwongen persoon zich bewust is dat iemand hem dwingt, terwijl een gemanipuleerd persoon wellicht niet doorheeft dat zijn besluitvormingsproces wordt beïnvloed.
- Gebrekkig informeren
Failure to inform houdt in dat individuen geen informatie krijgen om hen te helpen geïnformeerde keuzes te maken over hun persoonsgegevens of de uitoefening van hun privacyrechten. Het lastige is dat je op de hoogte moet zijn van de misgelopen informatie voordat je leed ondervindt. Als je niet weet welke informatie je misloopt, zul je ook niet weten dat je gebrekkig bent geïnformeerd.
- Tegengesproken verwachtingen
Het leed dat wordt veroorzaakt door het schenden van verwachtingen is het ondermijnen van keuzes van mensen, zoals het breken van gemaakte beloftes over het verzamelen, gebruiken en openbaar maken van gegevens. Dit resulteert in het onvermogen van mensen om keuzes te maken in overeenstemming met hun voorkeuren.
- Gebrek aan controle
Het gebrek aan controle gaat over het onvermogen bepaalde keuzes te maken over iemands persoonsgegevens of om het gebruik ervan te kunnen beperken. Het uitoefenen van de rechten van betrokkenen (inzage, rectificatie, verwijdering, beperking enz.) worden hierdoor beperkt of onmogelijk gemaakt.
Het verlies van controle over onze persoonlijke gegevens is een aantasting van onze gemoedsrust en ons vermogen risico’s te beheersen. Deze vorm van schade kan bijvoorbeeld voorkomen wanneer een bedrijf – zonder dat u dat weet – uw gegevens opslaat en/of verstrekt aan derden.
- Afschrikkende effecten
Hier gaat het om het leed dat wordt veroorzaakt door mensen te belemmeren zich bezig te houden met bepaalde burgerlijke vrijheden, zoals vrijheid van meningsuiting, politieke participatie, en vrijheid om ideeën te onderzoeken. Een voorbeeld hiervan is het delen van de HIV-statussen van abonnees met analysebedrijven door de datingapp Grindr. De individuen vertelden de pers dat ze dit soort informatie nu niet meer durfden te delen op Grindr of welke andere datingapp dan ook. Het afschrikkende effect vindt in deze context plaats nadat een onrechtmatige verwerking heeft plaatsgevonden.
6. Discriminatie
Leed door discriminatie vloeit voort uit het verankeren van ongelijkheid en het benadelen van mensen op basis van geslacht, ras, afkomst, seksuele geaardheid, leeftijd, groepslidmaatschap of andere kenmerken of banden. Het belemmert mensen op een gelijke kans en perkt hierdoor de autonomie in. Leed door discriminatie onderscheidt zich echter van schade aan de autonomie, doordat discriminatie een ongelijke behandeling inhoudt die leidt tot schaamte en stigmatisering. In de privacycontext kun je denken aan verscherpt toezicht van bepaalde groepen en/of stereotypes.
7. Relatie
Tot slot: relatieleed betreft schade aan relaties die belangrijk zijn voor iemands gezondheid, welzijn, levensactiviteit en functioneren in de maatschappij. Dit kan gaan om persoonlijke en professionele relaties, maar ook om relaties met organisaties. Mensen reguleren persoonlijke relaties door grenzen te stellen aan de informatie die ze weggegeven of door bepaalde informatie achter te houden. Denk aan de communicatie in specifieke relaties, zoals: advocaat-cliënt en psycholoog-patiënt. Privacyschendingen in dit soort relaties gaan vaak ten koste van persoonlijke relaties.
Bovenstaande categorieën van leed vormen een goed vertrekpunt voor het begrijpen van de gevolgen van onrechtmatige gegevensverwerking. Wil je hier eens over sparren of heb je vragen over hoe je deze begrippen kunt toepassen in je dagelijks werk als privacyprofessional? Ik denk graag met je mee.
[1] D. Solove & D. Citron, Privacy Harms (2021), GWU Legal Studies Research Paper No. 2021-11
